Μια βασική προϋπόθεση για την κοινωνική ένταξη των Ρομά είναι η συμμετοχή τους στην εκπαίδευση και η ανάπτυξη βασικών δεξιοτήτων που θα διευκολύνουν την ίση πρόσβαση σε όλους τους τομείς της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής ζωής.

Σήμερα εξακολουθούν να είναι κυρίαρχα τα φαινόμενα του αναλφαβητισμού των ενηλίκων Ρομά, των χαμηλών ποσοστών ολοκλήρωσης της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και υψηλής μαθητικής διαρροής και των χαμηλών ποσοστών συμμετοχής στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Η Ελλάδα σύμφωνα με την έρευνα του Οργανισμού Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA EUMIDISIΙ, 2016) καταγράφει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά Ρομά χωρίς επίσημη εκπαίδευση στην ΕΕ,  με 42% στα άτομα ηλικίας 16 – 24 ετών, 56% στις ηλικίες 24 – 44 ετών και 82% στις ηλικίες άνω των 45 ετών, ενώ το ποσοστό των νέων ηλικίας 18-24 ετών που έχουν εγκαταλείψει πρόωρα το σχολείο είναι το υψηλότερο μεταξύ των 9 κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης που συμμετέχουν στη σχετική έρευνα, φτάνοντας το 92%. Επίσης, μόλις το 9% των παιδιών Ελλήνων Ρομά φοιτούν στο Λύκειο (ανώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση).

Ο αποκλεισμός αυτός των Ρομά από την εκπαίδευση συνιστά το σημαντικότερο εμπόδιο για την πρόσβαση των Ρομά στην αγορά εργασίας, στερώντας ειδικά στους νέους, τις γυναίκες και τα κορίτσια τη δυνατότητα για αναβάθμιση της ποιότητας ζωής τους. Επιπλέον, λόγω έλλειψης επαρκών προσόντων καθώς και βασικών οριζόντιων και ειδικών επαγγελματικών δεξιοτήτων οι Ρομά είναι ανήμποροι  να αντιμετωπίσουν τις κοινωνικές και εργασιακές εξελίξεις και εγκλωβίζονται σε χαμηλό οικονομικό επίπεδο, σε ανειδίκευτες εργασίες εποχιακού χαρακτήρα και εκτός της τυπικής αγοράς εργασίας, χωρίς βιώσιμες οικονομικές προοπτικές. Ενώ το ποσοστό απασχόλησης των Ρομά στην Ελλάδα ανέρχεται σε 43%, σε αυτό περιλαμβάνεται υψηλό ποσοστό αυτοαπασχολούμενων και περιστασιακά εργαζόμενων.  Σε αυτά τα δεδομένα προστίθενται και οι έμφυλες διακρίσεις με χαμηλή πρόσβαση των γυναικών Ρομά στην αγορά εργασίας, καθώς μόλις το 22% των γυναικών Ρομά συμμετέχει σε αμειβόμενη εργασία (έναντι 82% των ανδρών Ρομά) και το 81% των γυναικών Ρομά ηλικίας 16-24 ετών βρίσκονται εκτός απασχόλησης, εκπαίδευσης ή κατάρτισης (NEETs) έναντι ποσοστού 38% των νεαρών ανδρών Ρομά. 

Όλα τα παραπάνω δείχνουν ότι για να αλλάξει το τοπίο, που συντηρεί την περιθωριοποίηση και τον κοινωνικοοικονομικό αποκλεισμό των Ρομά είναι απαραίτητη η παροχή ευκαιριών για επιστροφή στην εκπαίδευση. 

Σε αυτή την κατεύθυνση λειτουργούν τα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας (ΣΔΕ) τα οποία αποτελούν φορείς Γενικής Τυπικής Εκπαίδευσης Ενηλίκων και χορηγούν τίτλο σπουδών ισότιμο με το απολυτήριο Γυμνασίου. Δικαίωμα εγγραφής στα Σ.Δ.Ε. έχουν οι ενήλικες 18 ετών και άνω, οι οποίοι δεν έχουν ολοκληρώσει την υποχρεωτική εννιάχρονη εκπαίδευση και κατέχουν απολυτήριο Δημοτικού. Η χρονική διάρκεια φοίτησης στα Σ.Δ.Ε. είναι δύο (2) σχολικά έτη και παρέχεται ένα ευέλικτο πρόγραμμα εκπαίδευσης ενηλίκων που έχουν εγκαταλείψει για οποιοδήποτε λόγο το σχολείο. Επιδιώκεται η παροχή γνώσεων και η ανάπτυξη δεξιοτήτων και στάσεων, που εναρμονίζονται με τις βασικές ικανότητες δια βίου μάθησης του Ευρωπαϊκού Πλαισίου Αναφοράς, με έμφαση στο γλωσσικό, αριθμητικό, ψηφιακό εγγραμματισμό. Καλλιεργούνται επίσης δεξιότητες πολυγλωσσίας, μεταγνωστικές δεξιότητες (ικανότητα τρόπου εκμάθησης και απόκτησης νέων γνώσεων), ενεργός πολιτειότητα, πρωτοβουλία και επιχειρηματικότητα, καθώς και πολιτισμική συνείδηση κι έκφραση. Δίνεται επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάπτυξη προσωπικών δεξιοτήτων και τη συνολική στήριξη των εκπαιδευομένων για την ατομική, επαγγελματική και κοινωνική τους εξέλιξη και τη διευκόλυνση της πρόσβασης στην αγορά εργασίας. Ειδικότερα, στα Σ.Δ.Ε. παρέχονται συμβουλευτικές υπηρεσίες από εξειδικευμένους σύμβουλους σταδιοδρομίας και ψυχολόγους, μέσω ατομικής και ομαδικής συμβουλευτικής με στόχο τη διευκόλυνση και υποστήριξη των εκπαιδευομένων για την ενδυνάμωση, την  είσοδο ή επανατοποθέτηση στην αγορά εργασίας, την παροχή πληροφόρησης, και τη σύνδεση με την αγορά εργασίας.

Σύμφωνα με το Ν. 4763 του 2020 που εισήγαγε το Εθνικό Σύστημα Επαγγελματικής Εκπαίδευσης, Κατάρτισης και Διά Βίου Μάθησης, στα Σ.Δ.Ε. δύναται να λειτουργούν τμήματα προετοιμασίας για τη συμμετοχή στις εξετάσεις απόκτησης απολυτηρίου δημοτικού σχολείου, ενώ επίσης μπορεί να λειτουργούν προπαρασκευαστικά τμήματα εκμάθησης ελληνικής γλώσσας.

Τα ανωτέρω καθιστούν τα Σ.Δ.Ε, μια ελκυστική εκπαιδευτική διαδρομή που μπορεί να εξασφαλίσουν στους Ρομά κάθε ηλικίας ένα μονοπάτι που θα τους βοηθήσει να τοποθετήσουν τη ζωή τους σε νέα βάση, ως ενεργά μέλη της κοινωνίας και να τους ανοίξει μια πόρτα σε πολλές διαφορετικές ευκαιρίες εκπαίδευσης και εργασίας. Σύμφωνα με στοιχεία του 2020 από το ΥΠΑΙΘ ένα ποσοστό περίπου 4% κατά έτος στο σύνολο των εκπαιδευόμενων στα Σ.Δ.Ε. είναι Ρομά 18-30 ετών, ενώ από το 2011 ως το 2020 περίπου 2.000 Ρομά, εκ των οποίων 14,45% άνδρες και 26,41% γυναίκες, έχουν επωφεληθεί από τη φοίτηση στα Σ.Δ.Ε. Είναι φανερό ότι ο θεσμός των Σ.Δ.Ε. είναι μια μοναδική ευκαιρία που μπορεί να συμβάλλει στην άρση των όρων του κοινωνικού αποκλεισμού και τη δημιουργία των προϋποθέσεων για την υπέρβαση των εμποδίων προς τη σταδιακή πορεία της πλήρους κοινωνικής ένταξης των Ρομά. 

H νέα Εθνική Στρατηγική για την Κοινωνική Ένταξη των Ρομά (ΕΣΚΕ) 2021-2030, η οποία εκπονήθηκε από τη Γενική Γραμματεία Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Καταπολέμησης της Φτώχειας του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων, ακολουθώντας τις ευρωπαϊκές συστάσεις και με τη συνεισφορά των συναρμόδιων υπουργείων και φορέων καθώς και των εκπροσώπων των φορέων Ρομά, προσεγγίζει τα ζητήματα της ενίσχυσης της εκπαίδευσης, της ανάπτυξης δεξιοτήτων και της απασχόλησης των Ρομά μέσω του ΠΥΛΩΝΑ ΙΙ. «Ενίσχυση της ισότιμης πρόσβασης των Ρομά σε βασικές υπηρεσίες και αγαθά». Ο Πυλώνας ΙΙ εστιάζει μεταξύ άλλων βασικών υπηρεσιών και αγαθών, στην ισότιμη πρόσβαση των Ρομά στις ευκαιρίες απασχόλησης και επαγγελματικής κατάρτισης, τόσο σε γενικές υπηρεσίες, προγράμματα και παρεμβάσεις (mainstreaming) που εξυπηρετούν το σύνολο του πληθυσμού αλλά και σε ειδικές παρεμβάσεις αποκλειστικής στόχευσης σε Ρομά που επιδιώκουν να ενισχύσουν την απασχολησιμότητα και την ένταξη στην εργασία. Σε αυτό το πλαίσιο τα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας είναι βασικό εργαλείο για την επίτευξη των στόχων που έχουν τεθεί για την αποτελεσματική και ίοη πρόσβαση των Ρομά στο δικαιώμα στην εκπαίδευση και την εργασία.

* Αναδημοσίευση άρθρου του Γιώργου Σταμάτη, Γενικού Γραμματέα Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Καταπολέμησης της Φτώχειας – Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων, που δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα alfavita.gr